ดอยขะม้อตั้งอยู่ในเขตตำบลมะเขือแจ้ อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน ห่างจากตัวเมืองไปทางทิศตะวันออกประมาณ 16 กิโลเมตร คนสมัยก่อนมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับดอยขะม้อว่า มีภูเขาอยู่ลูกหนึ่งลักษณะสูงชันมาก รูปร่างเหมือนหม้อคว่ำ ชาวเมืองเรียกกันมาแต่โบราณว่า “ดอยคว่ำหม้อ” ต่อมาเพี้ยนมาเป็น “ดอยขะม้อ บ่อน้ำทิพย์” สาเหตุที่เรียกเช่นนั้นก็เพราะว่าบนยอดดอยมีบ่อน้ำที่เกิดกลางแผ่นดิน ถือกันมาแต่โบราณว่าเป็นบ่อน้ำทิพย์ ที่บริเวณปากบ่อจะมีป้ายปักไว้ว่า “บริเวณบ่อน้ำทิพย์ห้ามผู้หญิงเข้า” เพราะเมื่อผู้หญิงเข้าไปแล้วน้ำในบ่อจะแห้งทันที

   บนยอดดอยขะม้อมีความกว้างประมาณ 12 เมตร ยาว 30 เมตรล้อมรอบดอยนี้มีเขาสูงสลับซับซ้อนกันหลายลูกและมีพันธุ์ไม้นานาชนิดขึ้นอย่างหนาแน่น ปัจจุบันป่าไม้ในบริเวณนี้ถูกทำลายและโค่นเกือบไม่มีให้เห็นแล้ว บนดอยขะม้อมีพระวิหารตั้งอยู่หลังหนึ่งกับรอยพระพุทธบาทจำลองอยู่หน้าวิหารมีแผ่นศิลาจารึกเป็นภาษาไทยล้านนาว่า “ได้สร้างพระวิหารและรอยพระพุทธบาทจำลองเมื่อ พ.ศ.2470 โดยครูบาสิงห์ชัย วัดสะแล่ง พระครูชัยลังกา วัดศรีชุม ขุนจันทนุปาน กำนันตำบลมะเขือแจ้และนายชัย กำนันตำบลบ้านกลางได้ชักชวนประชาชนสร้างสิ้นค่าก่อสร้าง 3,000 รูปี ทำบุญฉลองเมื่อ พ.ศ.2472”

   บ่อน้ำทิพย์เป็นลักษณะบ่อที่เกิดกลางแผ่นดิน ไม่ใช่บ่อที่มีคนขุด ถึงขุดก็คงขุดไม่ได้เพราะเป็นหินขนาดใหญ่และแข็งมากปากบ่อกว้างประมาณ 3 เมตร เป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสเรียว ลึกลงไปเป็นรูปกรวย กล่าวกันว่าความลึกของบ่อน้ำทิพย์ดอยขะม้อนั้นไม่สามารถลงไปวัดได้

   น้ำทิพย์จากดอยขะม้อ ยังถือเป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์ 1 ใน 7 แห่งที่ได้มาจากแม่น้ำและแหล่งน้ำสำคัญและเป็นสิริมงคลของประเทศ เพื่อนำมาทำน้ำพุทธมนต์ ณ มหาเจดีย์สถานอันเป็นมหานครโบราณ 7 แห่ง ได้แก่ น้ำจากแม่น้ำป่าสัก ตำบลท่าราบ น้ำจากทะเลแก้ว พิษณุโลก น้ำโชคชมภู บ่อแก้ว บ่อทอง สวรรคโลก น้ำจากแม่น้ำนครไชยศรี นครปฐม น้ำจากบ่อวัดหน้าพระลาน บ่อวัดเสมาชัย บ่อวัดเสมาเมือง นครศรีธรรมราช น้ำจากบ่อวัดพระธาตุพนม นครพนม และน้ำทิพย์จากดอยขะม้อ ลำพูน

    อ่างเก็บน้ำแม่ตีบ เป็นอ่างเก็บน้ำขนาดกลาง ตั้งอยู่ในพื้นที่หมู่ที่ 10 บ้านหนองหอย ตำบลมะเขือแจ้ อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน เป็นโครงการในพระราชดำริตรงของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ในการเสด็จพระราชดำเนิน เมื่อวันที่ ๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๕๒๘ พร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเยี่ยมราษฎรและทรงร่วมทอดพระเนตรภูมิประเทศและแหล่งน้ำในเขตพื้นที่ตำบลมะเขือแจ้ อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน
ต่อมาเมื่อวันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๕๓๐ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ พร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินทรงเยี่ยมราษฎร และทรงทอดพระเนตรโครงการอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ธิฯ ตำบลแม่ธิ และโครงการก่อสร้างอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ตีบฯ ตำบลมะเขือแจ้ อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน
ปัจจุบัน อ่างเก็บน้ำแม่ตีบ อยู่ในความรับผิดชอบของโครงการชลประทานลำพูน เป็นอ่างเก็บน้ำที่ใช้ในด้านเกษตรกรรม การทำนาเพาะปลูก ซึ่งเป็นพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ช่วยเหลือเกษตรกรให้มีน้ำใช้ตลอดปี


   โครงการอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ตีบ  อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน
เรื่องเดิม
     นายอำเภอเมืองลำพูนได้มีหนังสือ ที่ ลพ.51/ 2733 ลว. 28 ตุลาคม 2508 ถึงชลประทานด้านพายัพแจ้งว่าได้รับหนังสือร้องเรียนจากกำนันตำบลมะเขือแจ้ ลว. 15 กันยายน 2508 ความว่าสภาตำบลได้ประชุมพิจารณาเห็นสมควรสร้างอ่างเก็บน้ำปิดกั้นห้วยแม่ตีบบริเวณหุบเขาทางทิศตะวันออก ในเขตตำบลมะเขือแจ้ เพื่อประโยชน์ในการทำนาของราษฎร ต.มะเขือแจ้ อ.เมือง จ.ลำพูน และตำบลใกล้เคียง เนื่องจากห้วยแม่ตีบมีความยาวประมาณ 30 กม. กระแสน้ำไหลแรงจึงทำให้นาเสียหายเมื่อมีฝนตกมาก และน้ำแห้งขาดเมื่อไม่มีฝนทำให้พื้นที่นากว่า 20,000 ไร่ ต้องขาดแคลนน้ำ นอกจากนี้ยังทำให้สัตว์เลี้ยงต่างๆ ประมาณ 4,000 ตัว ไม่มีน้ำจะกิน ทางอำเภอได้พิจารณาแล้วเห็นว่าสมควรช่วยเหลือโดยขอให้กรมชลประมาณค่าใช้จ่ายในการสำรวจภูมิประเทศบริเวณที่จะสร้างอ่างเก็บน้ำนี้ เพื่อทางอำเภอจะได้พิจารณาจัดหาเงินมาให้กรมชลประทานดำเนินการสำรวจต่อไป
ชลประทานด้านพายัพได้พิจารณาโครงการนี้โดยอาศัยแผนที่ 1:50,000 ปรากฏว่ามีทำเลที่เหมาะสมที่จะสร้างอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ตีบถึง 3 แห่ง ซึ่งอยู่ใกล้เคียงกัน จุดแรกคือ จุดบนพื้นที่บริเวณอ่างไม่มีนาถูกน้ำท่วม แต่เก็บได้น้อย และจะต้องขุดคลองส่งน้ำโดยเปล่าประโยชน์ ประมาณ 6 กม. จุดที่ 2 คือจุดกลางพื้นที่นาถูกน้ำท่วมประมาณ 600 ไร่ แต่เก็บน้ำได้มากกว่า และจะต้องขุดคลองส่งน้ำฟรี ประมาณ 2 กม. จุดที่ 3 คือ จุดต่ำสุดพื้นที่นาบริเวณอ่างจะถูกน้ำท่วมประมาณ 2,000ไร่ แต่เก็บน้ำได้มากที่สุดกว่าจุดอื่นๆ และสามารถและส่งมาให้พื้นที่ได้เลย จากการพิจารณาโดยละเอียดแล้ว เห็นสมควรสร้างอ่างเก็บน้ำที่จุดที่2 ซึ่งสามารถเก็บน้ำได้14 ล้าน ม. ช่วยส่งน้ำให้พื้นที่เพาะปลูกได้8,750ไร่ และจะต้องใช้เงินสำรวจภูมิประเทศรวมทั้งธรณีวิทยาเป็นเงินทั้งสิน ประมาณ 21,000 บาท
     ต่อมาเมื่อวันที่ 31 กรกฎาคม 2511 ชลประทานด้านพายัพได้ทำการสำรวจภูมิประเทศบริเวณอ่างและแนวทำนบเสร็จเรียบร้อยแล้วส่งมาให้กองวิทยาการดำเนินการออกแบบเบื้องต้นเพื่อจัดประมาณราคา ค่าก่อสร้างของอ่างต่อไป กองวิชาการได้ทำการออกแบบเบื้องต้นแล้วปรากฏว่าราคาค่าก่อสร้างทั้งหมดประมาณ 7,500,000 บาท ซึ่งเป็นจำนวนเงินค่าก่อสร้างสูงเกินกว่าที่งบประมาณของสภาจังหวัดจะดำเนินการได้เอง ทางจังหวัดจึงได้มีหนังสือที่ ลพ. 15/4658 /ลว. 29 พฤษภาคม 2513 กิจกรรมการพัฒนาภาคเหนือ ขอความอนุเคราะห์ช่วยเหลือสร้างอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ตีบให้ด้วยคณะกรรมการภาคเหนือได้ประชุม ปรึกษาเรื่องนี้เมื่อวันที่ 1 เมษายน 2518 (ประชุมครั้งที่ 2/2514) เห็นว่าอ่างเก็บน้ำนี้เป็นประโยชน์ต่อราษฎรแต่เนื่องจากค่าก่อสร้างสูงเกินกำลังงบประมาณของงบพัฒนาภาคเหนือและให้ความช่วยลดได้จึงมีมติมอบเรื่องให้กรมชลประทานรับไปพิจารณาให้ความช่วยเหลือตามแต่จะเห็นสมควร หากพิจารณาเห็นสมควรจะให้ความช่วยเหลือได้เพียงใดก็ให้เสนอขอตั้งงบประมาณประจำปีดำเนินการต่อไป

วัตถุประสงค์
     เนื่องจาการทำนาของราษฎรส่วนใหญ่เขตตำบลมะเขือแจ้ ตำบลบ้านกลาง ตำบลบ้านธิ ตำบลเวียงยองต้องอาศัยน้ำฝนตามธรรมชาติและน้ำเหมืองปีใดฝนน้อยจะทำนาได้เพียงประมาณ 50% ส่วนน้ำในลำเหมืองขึ้นอยู่กับสภาวะของฝน ถ้าฝนตกมากในเหมืองก็มีพอให้ทำนาได้บางแต่มีน้ำเหมืองอยู่นานราว 2-3 วัน และน้ำจะแห้งขอดเมื่อไม่มีฝนตกทำให้น้ำขาดในตอนต้นและฤดูปลายทำนาประกอบกับราษฎรในท้องถิ่นตำบลดังกล่าวมีอาชีพทำนาอย่างเดียวเมื่อปีใดทำนาไม่ได้ผลราษฎรก็จะเข้าป่าลักลอบตัดไม้เถื่อนขายเป็นการทำลายป่า ปัญหาขาดแคลนน้ำเกินกำลังความสามารถของราษฎรที่จะดำเนินการเร่งได้จึงได้พยายามร้องเรียนขอให้ทางราชการพิจารณาช่วยเหลือเพื่อแก้ปัญหาดังกล่าวให้ทางราชการพิจารณาแล้วเห็นว่าถ้าหากสร้างอ่างเก็บน้ำปิดกั้นลำห้วยแม่ตีบเพื่อเก็บกักในช่วงที่มีมากเกินต้องการได้ก็สามารถจะบรรเทาปัญหาความเดือดร้อนของราษฎรได้ตามสมควรเท่าที่ปริมาณน้ำจะอำนวยให้ด้วยเหตุดังกล่าวจึงได้พิจารณาวางโครงการอ่างเก็บน้ำห้วยแม่ตีบเพื่อแก้ปัญหาความเดือดร้อนขาดแคลนน้ำทำการเพาะปลูกให้แก่ราษฎรในเขตตำบลมะเขือแจ้และตำบลใกล้เคียงต่อไป

ที่ตั้งหัวงาน
    บ้านฝั่งหมิ่น ต.มะเขือแจ้ อ.เมือง จ.ลำพูน พิกัด 47 QNA 515166 ระวาง 4846 พื้นที่รับประโยชน์จำนวน 5,000 ไร่ จำนวน 4 ตำบล คือ ตำบลมะเขือแจ้ ตำบลบ้านกลาง ตำบลบ้านธิ ตำบลเวียงยอง อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน

ที่มา : โครงการชลประทานลำพูน